Zachowek

W sytuacji, gdy spadkodawca sporządzi testament lub rozporządzi swoim majątkiem za życia w drodze darowizn, powstaje zagadnienie jakie uprawnienia przysługują najbliższej rodzinie zmarłego, pominiętej w testamencie.

Zachowek jest tą instytucją prawa spadkowego, która zapewnia ochronę najbliższej rodziny przed niekorzystnymi z jej punktu rozporządzeniami spadkodawcy.
Zgodnie z art. 991 par. 1 k.c. – zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach połowa wartości tego udziału.
Roszczenie o zachowek skierowane jest zasadniczo przeciwko spadkobiercy testamentowemu, który został powołany do spadku z wyłączeniem spadkobierców ustawowych. W pewnych sytuacjach roszczenie może być także skierowane przeciwko obdarowanemu, który otrzymał od spadkodawcy darowiznę doliczaną do spadku.

Obliczanie wysokości zachowku jest czynnością skomplikowaną i wieloetapową. W pierwszej kolejności należy ustalić wyrażony ułamkiem udział będący podstawą obliczania zachowku, a następnie czystą wartość spadku (substrat zachowku), po przemnożeniu tych dwóch wartości otrzymujemy poszukiwaną wysokość zachowku.
Zachowek jest roszczeniem pieniężnym i stanowi jedynie ekonomiczną wartość części spadku, jaka powinna przypaść uprawnionemu, nie daje natomiast możliwości uzyskania konkretnych składników majątku spadkowego, które dla uprawnionego mogą przedstawiać wartość nie tylko ekonomiczną, ale także rodzinną i osobistą.
Roszczenie o zachowek może być dochodzone jedynie na drodze procesu cywilnego przeciwko zobowiązanemu do jego zapłaty. Sądem wyłącznie właściwym (art. 39 kpc) do rozpoznania sprawy o zachowek jest sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Pozew o zachowek będzie podlegał opłacie sądowej w wysokości 5% od wskazanej wartości przedmiotu sporu. Na uprawnionym jako na powodzie spoczywa ciężar dowodu (art. 6 k.c.) udowodnienia wysokości swojego roszczenia oraz stanu czynnego spadku.

Należy pamiętać także, że skuteczne dochodzenie roszczenia o zachowek jest ograniczone w czasie obecnie pięcioletnim terminem przedawnienia – ktróry uległ wydłużeniu ustawą nowelizującą z dnia 18.03.2011 r. (Dz.U. z 2011, Nr 85, poz. 458) z poprzednio obowiązującego trzyletniego terminu, liczonym od daty ogłoszenia testamentu (art. 1007 par. 1 k.c.) lub od otwarcia spadku – gdy roszczenie skierowane jest przeciwko obdarowanemu (art. 1007 par. 2 k.c.). W pewnych jednak sytuacjach upływ trzyletniego terminu od ogłoszenia testamentu, nie musi jeszcze oznaczać utraty możliwości dochodzenia zachowku. Należy bowiem zbadać, czy nie nastąpiło skuteczne przerwanie biegu przedawnienia roszczenia czynnościami innymi niż wytoczenie powództwa (por. uchwała SN z dnia 22.10.1992 r. sygn. III CZP 130/92). W doktrynie wysuwany jest także pogląd (por. E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do Księgi IV KC Spadki), że nie zawsze roszczenie o zachowek musi stawać się wymagalne już w dacie ogłoszenia testamentu, w niektórych bowiem sytuacjach np. gdy spadkodawca sporządził większą ilość testamentów o różnej treści – roszczenie o zachowek będzie stawało się wymagalne w chwili późniejszej.

Uprawnienie do zachowku jest odzwierciedleniem bliskich relacji rodzinnych pomiędzy spadkodawcą a uprawnionym. Gdy te więzi zostaną zerwane nagannym postępowaniem uprawnionego, spadkodawca może pozbawić go zachowku poprzez wydziedziczenie w testamencie z enumeratywnie wskazanych przyczyn zawartych w art. 1008 k.c.